Әстерхан өлкәсенең татар гаҗитәсе
“Идел”
__________________________________________________________________________________________________________________________
Уроки татарского языка.
Тема: «Союзы».
(Теркәгечләр).
Союзы (теркәгечләр) –
служебные части речи (ярдәмче сүз төркеме), которые
употребляются для связи однородных членов предложения или части сложного
предложения (кайсылары бертөрле җөмлә
кисәкләрен яисә кушма җөмләдәге гади
җөмләләрне бер берсе белән бәйли торган сүзләр).
По происхождению союзы
в татарском языке в большинстве своём заимствованные (Татар теленә теркәгечләр
башка телләрдән күчкәннәр): вә-
и,ләкин – но, ягъни – то есть, әмма – но—болары гарәп
теленнән; һәм – и, әгәр – если, гүя –
словно, ки – что—болары фарсы теленнән; ә- а—болары рус
теленнән. Чын төрек телләреннән кергән
теркәгечләр: да- дә, та- тә-(и), я, яисә- (или),
тик, бары - (но). Теркәгеч ролен аңлата торган сүзләр:
әйтерсең (словно), диярсең (будто), шунлыктан, шуңа
(поэтому), аның каравы (вместе с тем, зато) һәм парлы
сүзләр: кем – шул (кто- тот),нинди – шундый (какой – такой), кайсы
– шул (который – тот) кайда – шунда (где – там), кем – шундый – (кто – такой ).
Как и в русском языке, в
татарском союзы подразделяются на сочинительные и подчинительные. Татар
телендә теркәгечләр
тезүче һәм ияртүче булалар. Тезүче
теркәгечләр тезмә кушма
җөмләләрдә (в сложносочинённых предложениях), ә ияртүле теркәгечләр – иярченле кушма
җөмләләрдә
(в сложноподчинённых предложения) кулланылалар.
Тезүче
теркәгечләр (сочинительные союзы) өч төрле булалар:
1) җыючы (соединительные):
һәм, тагын(и), янә (ещё,и), ни…ни…(ни..ни…), вә (и),
да-дә, та- тә ( и);
2) каршы куючы (противительные): ләкин
(но),әмма (однако), ә (а), бәлки (но), фәкать(только),
тик (однако), бары (только);
3) бүлүче
(разделительные): я, яки, яисә (или).
Ияртүле
теркәгечләр: чөнки (потому что), ки (что), гүя
(словно), гүяки (будто), гәрчә (несмотря на ),
әгәр, әгәренки, әгәр дә (если), ягъни
(то есть).
Әгәр эш уңса,
мин сиңа хәбәр итәрмен. (Если повезёт, я тебе сообщу.)
Урамнар чистарды, чөнки язгы яңгырлар явып узды. (Улицы стали чистыми,
потому что прошли весенние дожди.)
Задание: Употребляя данные союзы,
составляйте сложносочинённые и сложноподчинённые предложения на тему: «Зима».
А.Акмаева